بحران در تهران شدت گرفت/ این گاز سرطان‌زا از کجا نشات می‌گیرد؟ +نمودار

رکورد آلوده ترین روز تهران به دلیل آلودگی ازن شکسته شد. وضعیت برخی از شهرهای تهران و بسیاری از مراکز استان مانند اصفهان نیز از نظر آلاینده ثانویه بحرانی بود. افزایش دمای هوا و افزایش انتشار اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار منجر به تولید گاز خطرناک ازن شده و عبور این گاز از حد مجاز سلامت شهروندان را با خطر جدی مواجه می کند. در این صورت کنترل انتشار گازهای اولیه تولید کننده ازن تنها راه حل برای کنترل انتشار ازن سمی و خطرناک در نزدیکی جو زمین است.

شرکت پایش کیفیت هوای تهران میزان گاز ازن آلاینده ثانویه را برای دوره 24 ساعته منتهی به ساعت 8 صبح 17 مردادماه 171 واحد اعلام کرد که بالاترین میزان ثبت شده برای این داده ها از ابتدای فرآیند اندازه گیری و ثبت است. به این ترتیب رکورد آلوده ترین روز تهران به گاز سمی ازن شکسته شد. تهران تا سال 94 یعنی یک دهه پیش از آلودگی ازن در امان بود. در آن زمان عمده‌ترین آلودگی هوا مربوط به ذرات معلق و مونوکسید کربن بود، اما از سال 1373 به‌علت بالا بودن دمای هوا در تابستان، این آلودگی ثانویه نیز به آسمان باز شهر تحمیل شد و آلودگی ازن به شهر تحمیل شد. مردم تهران به این ترتیب در سال های اخیر تعداد روزهای تنفس تهرانی ها در هوای پاک مدام در حال کاهش است. در حالی که در سال های اخیر اخبار مربوط به آلودگی هوا عمدتاً در روزهای سرد سال منتشر می شود. در سال های اخیر شاهد بوده ایم که حتی در گرم ترین روزهای سال نیز هوای پاکی وجود ندارد.

البته نوع آلودگی هوا در روزهای سرد و گرم سال متفاوت است. در حالی که در روزهای سرد سال، عمده آلودگی هوا با ذرات معلق و مونوکسید کربن همراه است، در روزهای گرم سال، آلودگی ثانویه ازن به اصلی ترین خطر تهدید کننده زندگی انسان تبدیل می شود. بر اساس اطلاعیه شرکت پایش کیفیت هوای تهران، میزان غیرقانونی گاز ازن (O3) موجود در هوا می‌تواند برای سلامتی انسان‌ها به‌ویژه مبتلایان به بیماری‌های ریوی، کودکان، سالمندان و افرادی که در فضای باز فعال هستند، عوارض ایجاد کند. گفته می‌شود که کودکان زمانی که در معرض ازن قرار می‌گیرند بیشتر در معرض خطر قرار می‌گیرند، زیرا ریه‌های آن‌ها هنوز در مرحله رشد است و معمولاً در روزهای گرم تابستان، زمانی که سطح ازن بالا است، در خارج از خانه فعالیت‌شان زیاد است. این مشکل احتمال حساسیت بیشتر کودکان به ازن را افزایش می دهد و در نتیجه ممکن است به شکل آسم در کودکان ظاهر شود.

استنشاق اوزون همچنین باعث درد قفسه سینه، سرفه، گلودرد و احتقان ریه می شود و علاوه بر آن می تواند بیماری های ریوی مانند برونشیت را تشدید کند. گاز ازن به عنوان آلودگی ثانویه نامیده می شود. این گاز از واکنش شیمیایی بین اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار ایجاد می شود. در عین حال، افزایش دمای هوا و نور خورشید می تواند فرآیند شیمیایی بین اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار را تسریع کند به گونه ای که غلظت ازن در هوا را افزایش دهد. از آنجایی که نور خورشید و گرما یک “شرط ضروری” برای تسهیل واکنش فتوشیمیایی است که منجر به تولید گاز ازن می شود. این آلودگی ثانویه عمدتاً در روزهای گرم و نیمه اول سال رخ می دهد. بنابراین تغییر اقلیم و افزایش مداوم دمای هوا از جمله دلایل افزایش تعداد روزهای آلوده به گاز ازن در سال های اخیر است. در حالی که اکسید نیتروژن عمدتاً از اگزوز خودروها آزاد می شود. VOC ها از نشت گاز در پمپ بنزین ها ساطع می شوند.

بنابراین این دو گاز پیش ساز تشکیل ازن به حساب می آیند اما این گاز سمی برای تشکیل به حرارت نیز نیاز دارد و به همین دلیل این آلاینده عمدتاً در روزهای گرم سال در هوا ظاهر می شود. شرکت پایش کیفیت هوای تهران در گزارشی با عنوان بررسی وضعیت آلاینده های ازن در شهر تهران به بررسی علل آلودگی گاز ازن در شهر تهران در سال های اخیر پرداخته و راهکارهایی برای کنترل این وضعیت پیشنهاد کرده است. در گزارش «بررسی وضعیت آلودگی ازن در تهران» آمده است. حد مجاز غلظت گاز ازن ppb 59 است. افزایش میزان گاز ازن بیش از این حد باعث ورود هوا به مرحله ناخالصی می شود که به گروه های حساس آسیب می رساند. اما زمانی که غلظت این گاز به بالای 96 قسمت در میلیارد می رسد، وضعیت جوی وارد مرحله خطرناکی می شود، به طوری که استنشاق هوا در این حالت برای همه گروه ها خطرناک است.

بحران در تهران تشدید شد

در 24 ساعت منتهی به ساعت 8 صبح روز دوشنبه 17 مردادماه، شاخص کل آلودگی هوای تهران به عدد 171 رسید که به معنای وضعیت بحرانی است. این داده ها نتیجه افزایش گاز ازن در هوا بود. این عدد بالاترین مقدار شاخص روزانه ثبت شده برای تهران از زمان اندازه‌گیری و ثبت این داده‌ها است. طی تابستان 1401 و 1402 این نماگر به 165 واحد رسید. داده های پایش سامانه پایش کیفیت هوای تهران نیز حاکی از آن است که شاخص آلودگی ازن در شامگاه شنبه برای چند ساعت به بیش از 200 رسید که به معنای وضعیت بحرانی است. این روند صبح یکشنبه 16 تیرماه نیز تکرار شد.

همچنین بررسی ها حاکی از آن است که در هفت روز اول مرداد ماه امسال هوا سه روز زرد، سه روز نارنجی و یک روز قرمز بوده است. این در حالی است که در هفت روز اول مرداد ماه سال گذشته، هوا به مدت پنج روز زرد بود. یک روز نارنجی بود، یک روز قرمز. در عین حال، تعداد روزهای آلوده تهران به ازن از 40 روز در سال 1393 به 206 روز در سال 1393 افزایش یافته است. در واقع تعداد روزهای آلوده به ازن در چهار سال گذشته نسبت به دهه 90 تقریباً 1.5 برابر شده است. .

بررسی ها نشان می دهد که افزایش دمای هوا تاثیر موثری در افزایش تعداد روزهای آلوده داشته است. زیرا افزایش دمای هوا به میزان 30 درجه سانتیگراد منجر به تسریع واکنش های فتوشیمیایی می شود که منجر به تولید ازن می شود. شکی نیست که افزایش نسبی میانگین و حداکثر دما در ماه های گرم سال های اخیر با حداکثر افزایش ازن در این دوره مرتبط است. بر این اساس، تغییرات جزئی دما می تواند منجر به نوسانات زیادی در غلظت آلاینده های ازن شود. افزایش مصرف سوخت های فسیلی در جهان و در نتیجه تولید بیشتر گازهای گلخانه ای، گرمایش زمین را به شدت افزایش داده و بستر مناسبی را برای افزایش تولید ازن فراهم کرده است.

شهرهای اصفهان و تهران؛ در صدر آلوده ترین ها

بر اساس گزارش های شرکت پایش کیفیت هوای تهران؛ از 131 روزی که از امسال می گذرد تا روز هفتم مردادماه، 84 روز است که مردم تهران در معرض هوای ناپاک از نظر گازهای آلوده به اوزون قرار دارند. آلودگی هوای ازن فقط مربوط به تهران نیست. با بررسی داده های سامانه پایش کیفیت هوای کشور مشخص شد که طی آخرین روز 17 مرداد ماه، شهرهای مختلف کشور نیز با آلودگی ازن مواجه بوده اند. در میان شهرهای بزرگ، اصفهان با ثبت رکورد 154 از نظر آلودگی ازن، در صدر آلوده ترین شهرهای کشور قرار گرفت. البته تعدادی از شهرهای استان تهران مانند بهارستان با رکورد 227 و لواسانات که رکورد 206 را به ثبت رسانده، آلودگی بسیار بیشتری داشتند.

اندازه گیری آلاینده های ازن در همه شهرها و حتی مراکز استان ها انجام نمی شود. سامانه پایش کیفیت هوای کشور میزان آلاینده های ازن را در شهرهای مورد بررسی گزارش می دهد و با وجود این محدودیت در دسترسی به داده های میزان ازن اتمسفر در سایر شهرهای کشور، این گزارش به آلودگی شهر تهران می پردازد. در این صورت لازم است با افزایش ایستگاه های سنجش ازن در شهرهای دیگر استان ها، وضعیت این مناطق از نظر وجود این آلاینده مشخص شود و در صورت بروز بحران هشدارهای لازم برای خروج از منزل به شهروندان داده شود. البته تعداد دستگاه های اندازه گیری گاز ازن در تهران استاندارد و بر اساس الزامات نیست و بسیار کمتر از نیاز است.

راهکارهایی برای کاهش تولید و انتشار ازن

از آنجایی که اکسید نیترات و ترکیبات آلی فرار پیش سازهای تشکیل گاز سمی ازن هستند. راهکارهای کنترل انتشار این آلاینده به کنترل و کاهش این گازهای اولیه بستگی دارد. در گزارش «بررسی پرونده آلودگی ازن در تهران» جلوگیری از نشت سوخت و استفاده از نازل برای بازیابی بخارات بنزین در پمپ بنزین ها به منظور کاهش انتشار ترکیبات آلی فرار (VOCs) در هنگام سوخت گیری به عنوان یکی از راهکارها ذکر شده است. برای کاهش انتشار ازن در عین حال، بهبود فناوری خودرو برای کاهش انتشار اکسیدهای نیتروژن، ترکیبات آلی فرار و سایر آلاینده ها می تواند به کاهش بحران آلودگی ثانویه کمک کند. راه حل بعدی ارتقای سطح سوخت بنزین و دیزل توزیع شده برای کاهش انتشار NOx، VOCs و سایر آلاینده ها است.

اجرای مقررات سختگیرانه در خصوص انتشار اکسیدهای نیترات از نیروگاه ها و منابع احتراق صنعتی راهکار پیشنهادی بعدی برای کنترل این آلودگی است. وضع مقررات سختگیرانه برای معاینه فنی خودروها برای کنترل انتشار اکسیدهای نیترات از اگزوز نیز می تواند در کاهش تولید ازن موثر باشد. در عین حال، اعمال استانداردهای معین در خصوص استفاده از حلال های شیمیایی مورد استفاده در صنایع و کارخانجات برای کنترل تولید ترکیبات آلی فرار می تواند در کاهش تولید و انتشار گاز ازن موثر باشد.